ΚΥΡΙΑΚΗ 16/10/2016

Η διαχρονική «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, έχει επικρατήσει να διαβάζεται κάτω από το πρίσμα της γερμανικής ιδεολογίας του 18ου και 19ου ένατου αιώνα, που θέλει «και την πίτα γερή και τον σκύλο χορτάτο». Αγνοώντας αυτό που ξέρουμε όλοι οι Μεσογειακοί, ότι δηλαδή : «αν δε σπάσεις αβγά, ομελέτα δε γίνεται. Σύμφωνα με το κομψό γερμανικό ιδεολόγημα, στην Αντιγόνη προσωποποιείται η σύγκρουση (zusammenstoss) ανάμεσα στο θετό δίκαιο της πόλεως, και στο φυσικό δίκαιο, των θεών. Δεν βρίσκουμε, όμως, όσο και αν ψάχνουμε, τέτοιο zuzammenstoss μέσα στο έργο του Σοφοκλή. Κανένα δίκαιο της πόλεως δεν υπερασπίζεται ο Κρέων, που είναι στην πραγματικότητα ένας στυγνός δικτάτορας. Δεν συγκαλεί συνέλευση του λαού για να συναποφασίσουν τα της ταφής ή όχι του Πολυνείκη, αλλά καλεί αποκλειστικά τους δικούς του ανθρώπους για να στηρίξουν την απόφαση που έχει ήδη πάρει, μόνος. Συγχρόνως με την πράξη του αυτή, διακόπτει βάναυσα τη γιορτή προς τιμήν του Διόνυσου που ετοίμαζαν οι «γέροντες» του χορού.

Ο Κρέων είναι ένας θεομάχος τύραννος, ενώ το έργο του Σοφοκλή «μεροληπτεί» σκανδαλωδώς υπέρ της Αντιγόνης. Αθέατος πρωταγωνιστής είναι ο Διόνυσος, το θεϊκο βρέφος που βίωσε μια απορριπτική, τραυματική γέννηση και επιστρέφει στην πόλη του για να διεκδικήσει μια νέα γέννηση από μήτρα γυναίκας. Σε ολόκληρη τη Θήβα τον αποδέχεται μόνο η Αντιγόνη, με την απόφασή της να θάψει τον νεκρό Πολυνείκη. Σηκώνει, έτσι, επάνω της το βρέφος - Θεό, το ενανθρωπίζει.

Ολόκληρο το έργο είναι ένα Διονυσιακό δρώμενο, γραμμένο για να παίζεται έτσι. Το τελευταίο, μάλιστα, χορικό είναι μια καθαρή Διονυσιακή τελετή, με μια Βάκχη - Αντιγόνη σε κατάσταση νηφάλιας μέθης, σαν συνέχεια εκείνης της τελετής που διέκοψε βίαια ο Κρέων. Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την Τραγωδία του Σοφοκλή.

Επειδή στην «Αντιγόνη» υπάρχει αφάνεια του Διονύσου και εμφάνεια, ανάδυση του βαθέος ανθρώπου, σε αντίθεση με τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, όπου έχουμε εμφάνεια, ανάδυση του Θεού και αφάνεια, καταποντισμό σε αβύσσους, του ανθρώπου. Στις οριακές «Βάκχες» βλέπουμε, πράγματι, να πέφτει ο θεός με ολόκληρο το τρομερό του βάρος, και να συνθλίβει τα καημένα, αδύναμα, ανθρώπινα «κεραμεούντα» σκεύη. Οι «Βάκχες» μας αποκαλύπτουν το μετατραγικό τοπίο της Θήβας, κάθε Θήβας δίχως μια Αντιγόνη έτοιμη να αναλάβει μόνη το Έργο της ενσώματης διαμεσολάβησης ανθρώπου - θεού.

Πρόκειται για δύο διαμετρικά κείμενα δύο μεγάλων «Μυστικών», ιδωμένα το καθένα κάτω από την ιδιαίτερη σκοπιά του.

Στο Κτήμα Αρβανίτη, στον Άγιο Στέφανο, το θέατρο ΕΚΣΤΑΝ των Πατησίων παρουσίασε, σε περιορισμένο αριθμό παραστάσεων, υπό το πρίσμα που προσπάθησα πιο πάνω να αναλύσω, την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή στο πρωτότυπο. Ένα έργο δύσκολο, που απαιτεί γνώση του ηχορρυθμικού πεδίου της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, η οποία δεν είναι τονική αλλά προσωδιακή, συλλαβική.

Ο έμπειρος ηθοποιός και σκηνοθέτης, συνδημιουργός του ΕΚΣΤΑΝ Γιάννης Σταματίου, και ο χαρισματικός μουσικός Χρήστος Θεσσαλονικεύς με την αρχαιοελληνική του λύρα είναι οι δύο πόλοι που στηρίζουν την άκρως ενδιαφέρουσα, ζωντανή, τελεστική, καθόλου μουσειακή δουλειά, βασισμένη επάνω στο ζων δημοτικό τραγούδι και στη ζώσα, αείρροη βυζαντινή μουσική παράδοση, ένα δίδυμο που, σύμφωνα με τον διαπρεπή μουσικολόγο Θρασύβουλο Γεωργιάδη είναι οι κατ’ εξοχήν τόποι όπου διασώθηκε ακέραιο το αρχαίο μέλος.

Μια παράσταση «μελισμένη», μουσικα και δραματικά, λάμπουσα στους αρμούς της, δίκαια μοιρασμένη ανάμεσα σε αφήγηση και δράση, με τη θερμή συνδρομή μιας πλειάδας παλαιών ή νεότερων ηθοποιών / τελεστών: Μαρίτα Βλασσοπούλου - Αντιγόνη, Χριστίνα Μωρόγιαννη - Ισμήνη και Ερυδίκη, Γιάννης Σταματίου - Κρέων, Γιώργος Φώσκολος - φύλακας, Μάριος Τσαμαντώνης - Αίμων, Κώστας Λάσκος - Τειρεσίας, Σταύρος Μαζαράκης (παιδί). Παναγιώτης Ξανθόπουλος - Αγγελιαφόρος, Βασίλης Κυριακού - Εξάγγελος, Γιάννης Γιούλης, Αντρέας Σταθογιαννόπουλος, Γιάννης Τριανταφυλλόπουλος - ο Χορός. Με ωραία σκηνικά - κοστούμια (Μπέττυ Λυρίτη), και συν-τελεστικούς ήχους / φωτισμούς (Παναγιώτης Μαζαράκης).

ΤΡΙΤΗ 04/10/2016

Το καλοκαίρι της «Αντιγόνης»

Ακόμα κι ένας φανατικός θεατρόφιλος, ακόμα κι ένας επαγγελματίας θεατής, όπως είναι ο κριτικός, έρχονται στιγμές που νιώθει την ανάγκη να απέχει από την αγαπημένη του… εξάρτηση. Η βραχύχρονη αποχή από τη συνεχή ροή θεατρικών εμπειριών του δίνει χρόνο να σκεφτεί και να επαναπροσδιορίσει τα ουσιώδη και τα ουσιαστικά της τέχνης που υπηρετεί. Ο «Θεατής» φέτος το καλοκαίρι, βοηθούσης και της κρίσης για να είμαστε ειλικρινείς, που μείωσε αρκούντως τις δυνατότητες αγοράς εισιτηρίων, δεν είδε πολύ θέατρο. Εισέπραξε ωστόσο τον απόηχο των θεατρικών δρώμενων μέσα από το πολιτιστικό ρεπορτάζ των εφημερίδων και τις στήλες -έντυπες ή ηλεκτρονικές- συναδέλφων του. Καλοκαίρι των «Αντιγονών» θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε. Δύο σοφόκλειες σε μετάφραση (η μια περυσινή παραγωγή σκηνοθετημένη από τον Μουμουλίδη, η άλλη φετινή, από τον Λιβαθηνό), μία στην εκδοχή του Ανούιγ (σε σκηνοθεσία Ε. Ευθυμίου) και στο τέλος του καλοκαιριού μια στο αρχαίο πρωτότυπο (από τον Γ. Σταματίου), αν δεν μας διαφεύγει κάποια. Έλειψε πάντως ως γόνιμη αντίστιξη ο δηκτικός πολιτικός λόγος του Μπρεχτ, μιας και κανείς εδώ και χρόνια δεν αποφασίζει τη δική του εκδοχή του μύθου.

Η «Αντιγόνη» σε σκηνοθεσία Γ. Σταματίου

Από τις «Αντιγόνες» του φετινού καλοκαιριού στο σημερινό μας σημείωμα θα ασχοληθούμε με την τελευταία χρονικά, αυτήν της ομάδας ΕΚΣΤΑΝ σε σκηνοθεσία του Γιάννη Σταματίου.
Παρότι ο «Θεατής» δεν συμφωνεί με τις παραστάσεις του αρχαίου δράματος στο πρωτότυπο -η ανάγκη χρήσης υπέρτιτλων με τη μετάφραση δείχνει πόσο μακριά είμαστε από τη γλωσσική συγχρονία μέσα στην οποία εκφράστηκε ο τραγικός λόγος. Μια προσεγμένη μεταφορά στη νεοελληνική από μάστορες του νεοελληνικού λόγου, μπορεί να ανοίξει άριστους δρόμους προσέγγισης των ιδεών αλλά και της αρχαίας ποίησης. Άλλωστε, αν η «Αντιγόνη» είναι σχετικά προσεγγίσιμη, εξαιτίας της διδασκαλίας της στο σχολείο (και μέχρι τη μέση συνήθως, γιατί για τόσο φτάνει η σχολική χρονιά!), μπορεί να πει κανείς το ίδιο για τον αισχυλικό «Προμηθέα Δεσμώτη», ακόμα-ακόμα και τον γλυκό «Ίωνα» του Ευριπίδη;
Παρ’ όλ’ αυτά, η παράσταση σε σκηνοθεσία Γιάννη Σταματίου που παρακολουθήσαμε σε φυσικό τοπίο, ένα κτήμα στον Άγιο Στέφανο, έφερε στη σκηνή το αρχαίο κείμενο ακέραιο και άφησε θετικές εντυπώσεις στο κοινό που την παρακολούθησε, και μάλιστα έκανε πολλά χιλιόμετρα ως τον τόπο που παραστάθηκε. Παράσταση χειροποίητη, με απλά υλικά, χαμηλών τόνων, κλασική, έντιμη, καλά στηριγμένη υποκριτικά από τον ίδιο τον έμπειρο Γιάννη Σταματίου στο ρόλο του Κρέοντα και την νεαρή Μαρίτα Βλασσοπούλου που έδωσε μια μετρημένη Αντιγόνη. Η υπόλοιπη ομάδα στάθηκε με αξιοπρέπεια και εξέφερε με φυσικότητα και καθαρότητα τον αρχαίο λόγο, επιτρέποντας σε όσους ξέρουμε καλά το κείμενο να το παρακολουθήσουμε χωρίς την ανάγκη των υπερτίτλων, στο υπόλοιπο κοινό ένα άκουσμα μακρινό, στο οποίο αναγνώριζε κάποιες λέξεις ή κάποιες παροιμιακές εκφράσεις. Αναφέρω τα ονόματα αλφαβητικά για να μην αδικηθεί κανείς: Βασίλης Κυριακού (Εξάγγελος) Κώστας Λάσκος (Τειρεσίας), Χριστίνα Μωρόγιαννη (Ισμήνη), Παναγιώτης Ξανθόπουλος (Αγγελιαφόρος), Μάριος Τσαμαντιώτης (Αίμονας), Γιώργος Φώσκολος (Φύλακας).
Ο σκηνοθέτης ασχολήθηκε κυρίως με τις ψυχολογικές μεταπτώσεις των προσώπων, αφαίρεσε το τελετουργικό στοιχείο της τραγωδίας, προτίμησε την εκδοχή να φέρει τα πρόσωπα σε ανθρώπινες, σύγχρονες διαστάσεις. Αυτό ήταν εντελώς φανερό στο στήσιμο του Χορού (Γ. Γιούλης, Α. Σταθογιαννόπουλος, Γ. Τριανταφυλλόπουλος) που παρά τα αρχαιοπρεπή του ενδύματα ήταν άνθρωποι της διπλανής πόρτας που σχολίαζαν, συμμετείχαν, έκριναν ως σύγχρονοι πολίτες και εξέφεραν ομοίως τον λόγο. Ενδιαφέρουσα η μουσική επένδυση: ο Χρίστος Θεσσαλονικεύς έπαιξε αρχαία λύρα και «διάβασε» βυζαντινότροπα -όπως προτείνουν κάποιοι ερευνητές να εξεταστούν οι δρόμοι της αρχαίας μουσικής για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε- μουσικά μοτίβα με τα οποία έντυσε μικρό μέρος από τα χορικά.

Απόστολος Σιδεράκης, Ιατρός

Είμαι πατέρας μιας 16χρονης κόρης που έχει ένα ενδιαφέρον για τα πολιτιστικά, πιό πάνω από το μέσο όρο της ηλικίας της. 
Στην δευτέρα λυκείου που πάει φέτος θα διδαχθεί την Αντιγόνη του Σοφοκλή. 

Μου φάνηκε καλή ιδέα να παρακολουθήσει "ζωντανή" την παράσταση και μου κέντρισε το ενδιαφέρον ότι οι ΕΚΣΤΑΝ έδιναν αυτήν την παράσταση με το πρωτότυπο κείμενο μια και είναι αυτό που θα διδαχθεί το παιδί μου, με σκοπό την κατανόηση των νοημάτων του Σοφοκλή. Σκέφθηκα ότι και ο Σοφοκλής για "διδαχή" το είχε συνθέσει το έργο, αν και είχα τις αμφιβολίες για την κατανόησή του κατευθείαν από το πρωτότυπο. Ωστόσο με καθησύχασε η προοπτική της προβολής της νεοελληνικής απόδοσης σε υπέρτιτλους. 
Ξεκινήσαμε λοιπόν το απόγευμα της Κυριακής 24/9/17 και πήγαμε στο αγρόκτημα ΑΡΒΑΝΙΤΗ που δινόταν η παράσταση. 
Το ταπεινό περιβάλλον μας προετοίμαζε για να μην περιμένουμε κάποια υπερπαραγωγή, αλλά ο κόσμος που ανέμενε έδειχνε ότι κάτι με μεράκι επρόκειτο να μας παρουσιαστεί ........
Η παράσταση ξεκίνησε και η συγκίνηση που βιώσαμε ήταν μια ........ αποκάλυψη!
Δεν ξέρω αν ήταν η σκηνοθεσία ή οι ερμηνείες ή ότι αυτή η γλώσσα είναι απλά ένα από τα στάδια της γλώσσας μας. Μάλλον όλα μαζύ....
Πρώτη παρατήρηση: καταλάβαινα μέσες άκρες χωρίς να χάνω το νόημα , όπως αν άκουγα ποντιακά ή παφίτικα!!!
Γύρισα στους υπέρτιτλους για να μην χάσω ούτε κόμμα. Κι όμως σε λίγη ώρα, χωρίς να το καταλάβω, τα μάτια μου γύρισαν στην πρωταγωνίστρια και αντιλαμβανόμενος τα λεγόμενά της με την ιδιαίτερη εκτέλεσή της, τα πρώτα δάκρυα δεν άργησαν να βρέξουν τις .... παρειές μας. Σε καμμία μεταφρασμένη εκδοχή δεν το είχα ξανανοιώσει έτσι. Και τα δάκρυα έφευγαν αβίαστα ως και το τέλος με το θρήνο του Κρέοντα........
Μα και εκείνος ο θρήνος του Χορού για τον άδικο χαμό της Αντιγόνης ήταν μία αποκάλυψη. Δεκαετίες υποθέτουμε διάφορες εκδόχες για το πώς να ήταν η μουσική των αρχαίων. Μα εδώ επιτέλους κάποιος σκέφθηκε οτι δεν μπορεί η βυζαντινή μουσική να προέκυψε από παρθενογένεση ...... Θρήνος λοιπόν βυζαντινός με Αττική διάλεκτο...... Διαλεκτό άκουσμα σαν να πηγάζει από το DNA μου, όπως ένοιωσα όταν αξιώθηκα να ακούσω πανηγυρική ψαλτική από τη Μονή Βατοπεδίου.....

Τραγωδία, δάκρυα, ανώτερα νοήματα για νόμους θεών και ανθρώπων, άνθρωποι που γεννιούνται για να αγαπούν κι όχι για να μισούν, άνθρωποι που εύχονται οι θύτες τους να μην υποστούν τα δικά τους δεινά ......., λύτρωση και τα φώτα ανοίγουν σε ένα καταιωνισμό χειροκροτημάτων. Και ρωτώ το παιδί μου μια και μόνο ερώτηση : κατάλαβες γιατί τότε το θέατρο δίδασκε αντί να διαδκεδάζει; Η απάντηση ήταν ένα καταφατικό νεύμα ενός δακρυσμένου εφηβικού προσώπου......

ΕΚΣΤΑΝ σας ευχαριστώ από το βάθος της ψυχής μου!

Απόστολος Σιδεράκης

Ιατρός